Zmniejszenie uciążliwości pracy jest najefektywniejsze w momencie projektowania stanowisk pracy. Można wówczas odpowiednio dobrać  maszyny i inne urządzenia techniczne oraz narzędzia pracy, a także metody produkcji i dostosować je do potrzeb i możliwości pracownika.

Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek organizowania pracy w sposób zapewniający zmniejszenie jej uciążliwości, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie (art. 94 pkt 2a ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) – dalej k.p. Dodajmy, że również dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2003/88/WE z dnia 4 listopada 2003 r. dotycząca niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz. Urz. UE L 299 z 18.11.2003, s. 9), nakłada na pracodawcę obowiązek łagodzenia skutków monotonii pracy oraz wymuszonego tempa pracy. 

Zapewnienie zmniejszenia uciążliwości pracy jest najefektywniejsze w momencie tworzenia stanowisk pracy. Jest wówczas możliwe zaprojektowanie stanowisk, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji z uwzględnieniem nowoczesnych rozwiązań technicznych i organizacyjnych, dostosowanych do możliwości pracownika. Zmniejszenie uciążliwości pracy dotyczy zwłaszcza pracy monotonnej, pracy w ustalonym z góry tempie oraz pracy, podczas której występują czynniki szkodliwe lub uciążliwe dla pracowników. 

Jak podaje raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, na niekorzystne psychofizyczne warunki środowiska pracy, takie jak zbyt duże tempo pracy, monotonia itp., narażonych jest ponad 67% pracowników, zaś na zbyt dużą intensywność czynności powtarzalnych – ponad 57%. Z powodu warunków pracy 30% populacji zatrudnionych w UE cierpi na dolegliwości układu ruchu (mięśniowo-szkieletowego), a 28% na skutki stresu. Czynniki te powodują 25-procentową absencję chorobową oraz obniżenie wydajności pracy.

Monotonia może być powodem znacznej uciążliwości psychicznej, jest bowiem źródłem niedociążenia emocjonalnego, spowodowanego brakiem lub jednostajnością bodźców i powtarzalnością działań, a w konsekwencji niezmiennością sytuacji. W najbardziej zauważalnej formie występuje w sytuacjach bezczynności połączonej z pewnym napięciem, jak np. przy obserwacji wskaźników na ekranie monitora lub pulpitu sterowniczego, czy podczas wielogodzinnego prowadzenia pojazdu na autostradzie. Jako najprostsze rozwiązanie, dyrektywa 2003/88/WE zaleca stosowanie przerw w pracy. Typ monotonii, wywołanej brakiem aktywizujących bodźców wzrokowych czy słuchowych, jest nazywany monotonią sensoryczną. Jej objawami jest widoczne spowolnienie krążenia, układu oddechowego, pojawianie się senności, zmniejszanie aktywności ruchowej i czujności, czego skutkiem jest spadek nie tylko wydajności pracy, ale także wzrost liczby popełnianych błędów, aż do spowodowania wypadku lub katastrofy drogowej włącznie.

Metody zapobiegania monotonii to przede wszystkim zmiany w organizacji pracy, głównie przez wprowadzenie rotacji lub przerw na stanowiskach pracy, urozmaicenie samej pracy np. przez wprowadzanie czynności odmiennych (niekoniecznie niezbędnych w procesie pracy), wymagających od pracownika aktywności o innym charakterze, ograniczenie liczby powtórzeń czynności, częstotliwości oraz czasu ich trwania w trakcie zmiany roboczej, prowadzenie szkoleń instruktażowych uczących sposobów przeciwdziałania monotonii i jej skutkom, a także wprowadzenie, w uzgodnieniu z pracownikami, urozmaicenia środowiska pracy, np. przez nadawanie cichej, lecz żywej muzyki. 

Utworzenie na Wydziale Zdrowia Uniwersytetu Jagiellońskiego Centrum Badawczo-Edukacyjnego w zakresie pracy zmianowej i ochrony zdrowia, umożliwiło podjęcie badań naukowych w tym zakresie oraz współpracy z krajowymi i zagranicznymi ośrodkami naukowymi oraz zakładami przemysłowymi pracującymi w systemie zmianowym. Pierwszym efektem (2003 r.) było opracowanie jednolitego stanowiska w sprawie skrócenia czasu pracy pracowników ruchu ciągłego, opracowanego i uzgodnionego przez trzy ośrodki zajmujące się zagadnieniami pracy zmianowej: Zakładu Ergonomii CIOP, Zakładu Fizjologii Pracy i Ergonomii IMP w Łodzi i Zakładu Ergonomii Katedry Medycyny Pracy i Chorób Środowiskowych Collegium Medicum UJ. 

Praca nocna i zmianowa jest niezgodna z naturalną aktywnością dobową człowieka, w szczególności rytmem aktywności jego organizmu obejmującym czas snu i czas czuwania. W przypadku pracy zmianowej dochodzi do tego ciągła zmiana pory pracy - najczęściej w rytmie tygodniowym - co wymusza konieczność przestawiania się na inne pory aktywności roboczej i dostrajania życia poza pracą do zmieniających się pór czasu wolnego.

Skutkiem nadmiernego i niewłaściwego obciążenia człowieka pracą może być zarówno uciążliwość, jak i szkodliwość. Dlatego w celu zmniejszenia uciążliwości pracy pracodawca powinien przeprowadzić, w ramach oceny ryzyka zawodowego, ocenę obciążenia pracą pracownika. Ocena taka powinna obejmować kompleksowe badanie wielkości wydatku energetycznego, udziału wysiłku statycznego oraz stopnia monotonii (monotypowości) ruchów.

Wyniki oceny powinny być podstawą podjęcia działań technicznych i organizacyjnych zmniejszających poziom narażenia pracownika. W przypadku pracy monotonnej lub pracy w ustalonym z góry tempie najczęściej polega to na wprowadzaniu przerw w pracy wliczanych do czasu pracy. Wykaz tych prac powinien ustalić pracodawca po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami w trybie i na zasadach określonych w art. 23711a i art. 23713a k.p. oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami.

Edward Kołodziejczyk Wolters Kluwer